موضوع : هنرهای سنتی ایران

توضیح: این فایل به صورت ورد و آماده ی پرینت می باشد

قلمدان در زمانهاي گذشته
قلمدان از سه قرن پيش كه وسايل تحرير به صورت امروزي وجود نداشت، بهترين وسيله فراگيري خواندن و نوشتن و مهمترين عامل تشويق مردم در آموختن خطاطي و خوشنويسي بود. هنرمندان سعي داشتند قلمدانها را طي سه قرن اخير زيباتر و نفيس تر ساخته و به صاحبان ذوق و هنر و طالبان علم و ادب عرضه دارند.
نكته اي كه در اينجا قابل ذكر است، استفاده از قلمدان در روزگاران گذشته، براي حفظ قلمهاي نيي تراشيده شده درون آن بود تا مانع شكستن آنها شود. دواتي فلزي از برنج، نقره يا طلا در داخل قلمدان قرار داشت. مضافاً اينكه علاوه بر چند قلم چاقوي قلم تراش، قاشق كوچك آب دوات، قط زن و قيچي باريك هم در قلمدان گذارده مي شد.
در ايران باستان از وجود پديده اي به نام قلمدان اطلاعي در دست نيست ولي بعد از اسلام كاربرد قلمدان براي كارهاي تحريري معمول بود و در مكتب ها و مدرسه ها و مراجع ديواني از آن بهره گيري مي شده است (البته قلمدان هايي در دوران ساسانيان به صورت مشبك و غير مشبك از فولاد و مفرغ بود و نقره كوبي و طلاكاري شده است).
قلمدانهايي كه پيش از سدة نهم هجري ساخته مي شده بر دو نوع بوده است؛ چوبي و فلزي كه نوع چوبي آن بيشتر ساده و گاهي با منبت كاري همراه بوده و نوع فلزي آن اكثراً از فولاد ساخته مي شده، به ساده و مرصع تقسيم مي گرديده است.
قلمدانهاي فولادي مرصع طلاكوب و گوهر نشان جنبه اشرافي داشته و بر روي بعضي از آنها آيات قرآني يا اشعاري به صورت كنده كاري ديده شده است.
در دورة تيموري به موازات ترقي هنرهاي تزئيني از قبيل مينياتورسازي (نگارگري) و خطاطي و تذهيب و صحافي مي توان حدس زد كه قلمدان سازي نيز تحولي توأم با ترقي يافته و به علت توجه خاصي كه شاهان و شاهزادگان و دولتمردان زمان نسبت به هنر خوشنويسي داشته اند اين وسيلة نگارش، جنبه هنري و تزئيني پيدا كرده باشد.
ترقي قلمدان مقوايي نقشدار از اواخر دوران صفوي آغاز و در اواخر عصر قاجار پايان پذيرفته است. آنچه از قلمدانهاي دوران صفوي به نظر مي رسد از تاريخ 1070 هجري به بعد بوده است.
از ويژگي هاي قلمدان دورة صفوي، استواري و مرغوبيت مقوا و تفاوت سبك وزنشان و گل بته و كم تصوير بودن آنها در مقايسه با دوره هاي بعد است و از حيث اندازه و شكل نيز، قلمدان معمولي صفوي قدري بزرگتر و مسطح تر از قلمدان متعارف عصر قاجار مي باشد. در ديوارة زبانه برخي از آنها نيز گاهي معرق كاري با چرم ديده مي شود.
تك صورت سازي ايستاده از شاهان و شاهزادگان صفوي با جامه هاي معمول آن زمان و تصوير بانوان زيبا در حالت ايستاده و نشسته و و لميده (با جاذبه نگارگري) و همچنين نقش كاخهاي آن عصر و دورنما و پلها و خيابانهاي مشجر و تصويرهاي نيم تنه اي اشخاص در بدنة دو طرف قلمدان از جمله ويژگيهاي دوران صفويست كه مورد تقليد نقاشان دوره هاي بعد نيز قرار گرفته ولي به پايه كارهاي ممتاز اين زمان نرسيده است.
در دورة (زنديه) هر چند از نظر افزايش تاثير سبك اروپايي در نقاشي قلمدان، رگه هاي تحولي به چشم مي خورد اما تقليد از استادان نام آور پيشين به طور كلي رايج و معمول بوده و آثار اين دوره را حقيقت بايد دنباله مكتب صفوي دانست. از اين روي است كه قلمدانهاي اين دوران تا حدي از اصالت سبك صفوي بي بهره نيست و بيننده صاحب نظر را به ياد شيوة آن زمان مي اندازد. سبك زنديه در قلمدان نگاري تا اوايل دورة قاجاريه (قرن سيزدهم) ادامه دارد و از ميانه هاي اين عصر مكتب، بر روي دلبستگان خود باب آشنايي مي گشايد و هنرمندان و هنرآموزان خويش را به پژوهندگان با ذوق مي شناساند در اين مكتب تنوع و نوآوري بنابر مقتضيات عصر كه از آن جمله رفت و آمد با دنياي غرب است به نحو چشمگيري پديدار و سبكهاي گوناگون با سليقه هاي جوراجور، از سوي استادان نامي به تجليگاه هنر عرضه مي گردد. اين تنوع و تجدد هم در شيوه كار و هم در طرح موضوع (سوژه) به ظهور مي رسد و به حدي گسترش مي يابد كه پژوهنده را به ترقي خاصي كه در هنر قلمدان به وجود آمده است متوجه مي سازد.
در اين دورة سبك معمول به سه گونه تقسيم مي شود: ايراني سازي، فرنگي سازي، سبك ميانه در شيوه ايراني سازي، روش نقاشان قلمدان اين بوده است كه در چهره پردازي و جامه سازي و تجسم بخشيدن منظره ها، بكار خود رنگ ملي و اصالت ايراني و هندو باين جهت موضوع كار خود رنگ ملي و اصالت ايراني دهند و به اين جهت موضوع كار خود را از تجليات و شئون زندگي مردم ايران و محتواي فرهنگ و ادبيات فارسي و داستانهاي ملي و عرفاني و مذهبي و رويدادها و جنگهاي تاريخي برمي گزيده اما همچنان كه برخي از رهروان اين طريق سعي داشته اند ابتكاري در شيوة انتخاب شده خود به ظهور رسانند بعضي ديگر به تقليد پرداخته، در دنباله روي يا اكمال طرز پيشگامان خود قدم زده اند.
در سبك فرنگي سازي، استادان دلبسته به اين شيوه تصوير زنان و مردان را با آرايش و پوشاك اروپايي مي ساخته و از باسمه هاي فرنگي و تابلوهاي نقاشان بزرگ ايتاليا و غيره الهام مي گرفته و گاه در گزينش موضوع نيز از آنان تقليد مي نموده اند.
در شيوة ميانه استادان اين سبك كوشيده اند كه بين دو روش نامبرده آميزشي پديد آورند و از مزاياي هر دو سبك براي جلوه بخشيدن به آثار خود بهره برداري نمايند و مسلم است كه برخي از آنان در اين كوشش و پويش موفق بوده اند.
در دوره قاجار گل و بوته و پرنده‌سازي و تقسيم‌بنديهاي آن در سطح رويين و سطوح‌ جانبي قلمدان تنوع يافته و در كار بعضي از استادان گل و بوته‌ساز متأخر گرايشي به سبك اروپايي ديده مي‌شود. نقش فندق به برگهاي پهن رگه دار توأم با گل و برگ‌، از جمله كارهاي رايج در ميان گل و بوته‌سازان است. همچنين در پرنده‌سازي بويژه پروانه حالات مختلف مرغان و پروانگان بر روي شاخه گلها و اقسام آنها در اقلام ريز و درشت تازگيهاي را بنظر بيننده مي‌رساند.
در دوره قاجار هنر قلمدان از جهات مختلف پيشرفت نموده و مكتب‌هاي گوناگون پيدا كرده و استادان بزرگي در چهره‌سازي و تذهبي و زرنشان و گل بوته به ظهور رسيده‌اند كه هر يك در جاي خود فردي شاخص و هنرمندي ممتاز بشمار مي‌روند و در راه بالا بردن سطح اين هنر ملي گامهاي بلند برداشته‌اند.
مقواي قلمدان و شيوه ساختن آن
قلمدان خام يعني ساده و بي‌نقش از جنس مقوا ساخته مي‌شده و قالبي چوبي به شكل خود داشته و به دو شيوه فراهم مي‌شده است يا از خميره مقوا يا از كاغذ.
براي تهيه مقوا از خمير:
كاغذهاي (باطله) را در يك ظرف بزرگ (تغار) خيس كرده، پس از آنكه بصورت خميره كاغذ در مي‌آمده با مختصري كتيرا و كمي شيره و سريش مي‌آميخته‌اند، بعد براي آماده كردن زبانه قلمدان يا قسمت دروني، قالب چوبي ساخته شده به شكل قلمدان را (به هر ابعادي كه مورد نظر بوده) برداشته به جدار جانبي آن صابون ماليده آنگاه با كاغذ خشك بدون چسب دور تا دور جدار را مي‌پوشانده‌اند به گونه‌اي كه قالب چوبي در ميان كاغذهاي پيچيده به دور خود آزاد باشد. سپس از خميره تهيه شده با تدبير خاص به نظر مساوي اطراف قالب را بر روي كاغذي كه سريش ماليده‌اند پر مي‌كرد. و بعد از آنكه بصورت نيمه خشك درمي‌آمده با تخته‌اي صاف به اطراف قالب ضربه مي‌زده‌اند تا خمير فشرده گردد و پس از خشك شدن كامل، با سوهان چوبسازي زبر، بصاف كاري آن مي‌پرداخته پس از آماده كردن قالب چوبي 24 برگ كاغذ مغزدار و مرغوب با ضخامت معمولي را كنار مي‌گذاشته، نخست دوازده برگ آنها را يكان يكان روي هم چسبانده بر قالب قلمدان مي‌پيچيده‌اند و بوسيله سوهان چوب‌ساي، در وضعي كه كاغذ نيمه خشك بوده به آن ضربه‌هاي متوالي مي‌زده‌اند سپس سريش با شيره آميخته شده را روي كاغذ مي‌ماليده‌اند تا سوراخهاي ريزريز آن كه بر اثر ضربه زدن پيدا شده پر شود بعد از آن (مغزي) را كه عبارت از سه لا كاغذ بهم چسبيده بوده روي كاغذهاي قبلي مي‌چسبانده و پس از خشك شدن به وسيله چاقوي تيزي لبه آن را برش مي‌داده تا چهار طرف كاغذ برش تيز و يكنواخت پيدا كند سپس 12 لاي ديگر يا كمتر (با در نظر گرفتن ضخامت مساوي به همان ترتيب روي آن چسبانيده مي‌شده و بعد صافكاري و دهانه بري وي بدانگونه كه در مقواي خميره ذكر شده انجام مي‌گرفته است.
در صافكاري مقوا چيزي كه مورد دقت و توجه بوده است يكنواختي ارتفاع سطوح جانبي قلمدان و عرض سطح روئين و زيرين آن است كه به وسيله قطعه كاغذي اندازه‌گيري مي‌شده است.
و بعد از كسب اطمينان از صافي و خشكي آن، كاغذي دور تا دور قلمدان مي‌چسبانيده‌اند و آنگاه كاغذ روي زبانه را مي‌بريده و برمي‌داشته‌اند در مورد طلبه يا قسمت بيروني قلمدان نيز خمير را دورتا دور آن مي‌گرفته و به همان ترتيب ياد شده عمل مي‌كرده‌اند.
دهانه‌بري قلمدان:
براي دهانه‌بري قلمدان سه الگو تهيه مي‌شود. براي روي قلمدان و زير و طرفين آن اين الگو شامل دو طرح است كه يكي عادي يا نيمه‌گردي و ديگري دهنه اژدري ناميده مي‌شود.
تهيه طرح عادي: نخست با قطعه كاغذي بايد عرض سطح روئين قلمدان را اندازه گرفت، سپس آن قطعه كاغذ را دولا كرد و به وسيله قيچي برشي نيمه گرد و به دو طرف كاغذ تا شده داد به نحوي كه با طرفين قلمدان تساوي داشته باشد بعد با پنبه آميخته به رنگ روي الگوي كاغذي مقواي قلمدان را رنگ زد تا علامت مشخص داشته باشد و به همين طريق براي تهيه الگوي زيرين با قطعه كاغذي به همان شكل عمل كرد. در اينجا بايد تناسب الگوي سطح زيرين با روي قلمدان كاملاً مراعات شود. براي تهيه الگوي دو طرف نيز به همين ترتيب بايد كاغذ دولا را برش نيمه‌گرد داد و براي علامت آن را رنگ و سپس با ابزار ويژه‌اي كه خيلي تيز است با مراقبت كامل محل رنگ شده الگوي دو جانب قلمدان را بريد و آنگاه كله قلمدان را از بدنه جدا ساخت اين كله پس از يافتن نقش و زر نشان از سوي نقاش با سريش به بدنه زبانه وصل خواهد شد.


فهرست مطالب
عنوان                                            صفحه

1- قلمدان در زمانهاي گذشته    1

2- مقواي قلمدان و شيوه ساختن آن    5

3- قلمدان خام در دست نقاش    7

4- بوم سازي قلمدان    9

5-جعبه قلمدان    13

6- محتويات قلمدان- اندازه قلمدان    13

7- اقسام قلمدان    15

8- فهرست منابع و مأخذ    34