موضوع : خلیج فارس

توضیح: این فایل به صورت ورد و آماده چاپ می باشد

(3-1 ) مروري بر تاريخچه پيدايش خليج فارس :

خليج فارس از لحاظ تاريخچه پيدايش ، به دوره اول زمين شناسي يعني پركامبرين ، حدود 500 ميليون سال قبل برمي گردد. درواقع اين پهنه وسيع آبي ، از آن زمان، شروع به شكل گيري نموده است . در آن زمان پوسته زمين يكپارچه بود و همه قاره ها بهم متصل بودند. به تدريج ، براثر جابجايي و نفوذ آب ها در فضا هايي كه حاصل فعاليت آتشفشان ها بود ، قاره ها از يكديگر جدا شدند.
در آغاز دوره دوم زمين شناسي كه به حدود 240 ميليون سال قبل برمي گردد . براثر جا به جا شدن استراليا و آفريقا و هندوستان از يکديگر، زمينه براي تشكيل اقيانوس هند فراهم شد .
در آغاز دوره سوم زمين شناسي ، يعني حدود 80 ميليون سال پيش شكاف آسيا و آفريقا مقدمه اي براي پيدايش درياي عمان شد و درحدود 35 ميليون سال قبل ، شكاف عمان گسترش يافت كه درنهايت به صورت خليج باريكي درآمد كه به خليج فارس (Persian  Gulf.) نام گرفت
ازلحاظ زمين شناسي ، خليج فارس يك فلات قاره است كه دنباله ارتفاعات زاگرس درآن سبب تشكيل جزاير هرمز ، قشم ، هنگام ولارك شده است .
 
(3-2 )خصوصيات عمومي خليج فارس

خليج فارس ، درياي نيمه بسته است كه بين عرض هاي جغرافيايي 24 تا 30 درجه شمالي و طول جغرافيايي 48 تا 5/56 درجه شرقي واقع است .مساحت خليج فارس بطور تقريبي به  ×39/2 كيلومتر مربع و ميانگين حجم آن حدود   كيلومتر مربع و همچنين ميانگين عمق آن 36 متر برآورده شده است كه اين مقدار در مجاورت تنگه هرمز به حدود 100 متر مي رسد .
طول سواحل ايران با خليج فارس حدود 99 كيلومتر و طول سواحل كشورهاي عربي با آن ، به حدود 1740 كيلومتر و مجموع طول سواحل به حدود 275 كيلومتر مي رسد . با توجه به اين كه سراسر سواحل شمالي خليج فارس و قسمتي از سواحل درياي عمان متعلق به ايران است ، تنها راه دسترسي ايران به درياي آزاد مي باشد بنابراين ، اين منطقه به دليل داشتن موقعيت جغرافيايي خاص و همچنين از لحاظ سياسي ، اقتصادي و نظامي براي ايران اهميت خاصي دارد.
خليج فارس جزء درياهاي اپي كانتيننتال (Epicantinental ) به شمار مي رود . يعني خليج فارس در رديف درياهاي كم عمق قرار مي گيرد كه از شمال غربي تا جنوب شرقي امتداد دارد . اين نوع درياها با يك كانال بزرگ به درياي آزاد ارتباط دارند كه درمورد خليج فارس تنها راه ارتباطي ، تنگه هرمز است كه عرض دهانه آن حدود 50 تا 60 كيلومتر مي باشد .درجنوب خليج فارس ، بيابان هاي خشك و مسطح به طول دهها كيلومتر وجود دارد . بستر خليج فارس درمجاورت ايران از شيب نسبتا زياد و درسمت عربي آن ، شيب ، كم مي باشد . ارتفاع امواج در خليج ، حداكثر 3 متر است . تعداد جزائر آن حدود 130 كه بزرگترين آن ها قشم ، مي باشد .
رودهاي متعددي به آن وارد مي شوند كه مهمترين آن ها  رودهاي كارون ، اروند رود ، دجله ، فرات ، دز ، جرامي ، مند ، هنديجان و شور مي باشد كه رودهاي  كارون ، هنديجان جزء منابع عمده آب شيرين خليج فارس هستند كه از خاك ايران  و كوههاي آن سرچشمه مي گيرند البته اضافه كنيم كه آب باران هم در ميزان آب رودهاي نامبرده بي تاثير نيست ولي مقدار آن قابل توجه نمي باشد .
خليج فارس برحسب عمق ، به بخشهاي برآمدگي مركزي ، بستر باختري و بستر كم عمق عربي تقسيم   مي گردد. ارتباط ساحل عربي با شبه جزيره قطر ، شدت ، حيوانات دريايي و ساختار رسوبگذاري را در بخش جنوب شرقي خليج فارس متاثر مي سازد . به سمت شرق شبه جزيره قطر ، منطقه اي عريض و كم عمق ، با عمق 10 تا 20 متر وجود دارد كه همراه آن چندين تپه زير آبي و گنبد هاي نمكي نيز درآن قراردارد كه بسياري از آن ها خصوصيات آتشفشاني دارنـــد . همچنين يــك رشته كوه زير آبي بي قاعــده بـــه نــام پشته بــزرگ مــرواريــدGreat peal bank barrier )) از قطر به سمت سواحل  شمال شرقي خليج فارس ، درامتداد Trucial  coast  embayment پيش رفته است كه رسوبگذاري در امتداد بخش هاي مركزي ، Trucial  coast را تحت تاثير قرارمي دهد . اين خط ساحلي ، توسط زمين هاي هموار با پهنه كم و تبخير بالا و جزرو مد كم مشخص مي شود كه به آن سنجا (sabkas ) گويند . حدود 10 كيلومتر پهنا دارد و باسواحل طوفاني نيز مي توان آن را مشخص نمود .
پايانه شمال غربي خليج فارس به دلتا ي كارون ، دجله ، فرات  ويا شط العرب ختم مي شود كه امروز معلوم گرديده كه تنها ، اثرات محلي ، بروي آن اثر دارد . سواحل ايران نيز ، شامل صخره ها و صفحات ساحلي باريكي اند كه اين صفحات ، مربوط به حوزة كوچكي هستند كه از رشته كوههاي زاگرس نشات گرفته و به خليج فارس مي ريزند .

(3 – 3 ) زمين شناسي و بستر شناسي خليج فارس

خليج فارس از برهم كنش پوسته اي قاره آفريقا با صفحه قاره اروپا – آسيا ، نتيجه شده است . حركت آرام صفحه عربستان به سمت شمال شرقي ، باعث شده كه صفحه قاره آفريقا به زير  صفحه آسيا – اروپا رفته و درنتيجه ، تاقديس (Artic lines ) و ناوديس (Sync  lines ) ايجاد نمايد . ساختار چين خوردگي در ايران و زمين لرزه و آتشفشان هاي مربوط به آن ، منوط به وضعيت زمين شناسي خليج فارس است .
خليج فارس درقسمت هاي شمالي وغربي ، كم عمق مي باشد كه يك فرورفتگي عميق در تنگه هرمز در امتداد سواحل ايراني ،  كه  تقريبا ، بطول 300 كيلومتر طول دارد وجود دارد . با توجه به اين فرورفتگي ، دو بخش اصلي زمين شناسي خليج فارس از يكديگر جدا مي شود ، به گونه اي كه حوضه عربي و كناره عربستان از نظر تكتونيكي ، يك صفحه ثابت است كه متعلق به دوره پركامبرين بوده و حوزه ايراني كه ، بخش اصلي كمربند چين خوردگي ناپايدار ترياس را تشكيل مي دهد .
از ويژگي هاي خليج فارس ، مي توان به عدم تقارن در دو طرف فرورفتگي محورش اشاره كرد .  بطوريكه بستر اين حوزه ، دربخش تكتونيكي و فعال ايراني (كرانه هاي ايراني ) داراي شيب نسبتا شديدي برابر 175 سانتي متر است . درحاليكه قسمت غير فعال  و آرام عربي ، عمق بستر ، به آرامي به اندازه 35 سانتي متر بركيلومتر ،  روبه افزايش است . بنابراين محور فرورفتگي خليج فارس نسبت به سواحل ايران ،خصوصا دربخش شرفي ،  فاصله كمتري دارد و نزديك تراست و به همين علت موقعيت آن از اعمال تكتونيكي بخش ايراني خليج فارس ،متاثر شده است . فرورفتگي خليج فارس در تنگه هرمز از 100 متر بيشتر است اين فرورفتگي تا خارج از تنگه نيز ادامه دارد ، به گونه اي كه ، عمق آن درفاصله 200 كيلومتري خارج از تنگه به شيبي حدود200 متر مي رسد .
به دليل وزش باد غالب شمال ( Shamal  wind  ) که از سمت شمال غربي به سمت پايين محور خليج فارس است، بيشتر، نواحي ساحلي بيشتر، در معرض امواج و جريانات سطحي هستند كه باعث تشكيل پراكنش ماسه هاي كربناته (Carbonat sands ) و واريزه ها (Terrigenous  materials ) ، دربخش ايراني ،مي شوند. به همين دليل ،دربخش جنوبي خليج فارس كه فاقد جريانات دريايي است يا جريانات دريائي ناچيز دارد ، رسوبگذاري كربناته در اين بخش ، زياد مي شود اما مواد غير كربناته بطور وسيعي توسط رودهاي منشعب از كوهاي زاگرس به خليج فارس آورده مي شود .
 به اين نوع رسوبات، رسوبات  تخريبي هم گفته مي شود .كه شامل كاني رسي ، كوارتز ، كاريت،  كاني هاي فلدسپا تيك و دولوميت و اهك تخريبي است . بستر قسمت هاي شمالي و شمال غربي و جنوب شرقي اين پهنه وسيع به طور عموم ، پوشيده از گل و لاي و شن مي باشد .سواحل ايراني خليج فارس ، عمدتا سنگي ، همراه با جلگه هاي ساحلي محدود مي باشند . اين جلگه ها كه با دلتا هاي رودخانه هاي كوچك مرتبط انداز ازكوههاي زاگرس سرچشمه گرفته اند . در اوايل تابستان و به هنگام ذوب برفها كوههاي بلند ايران و شمال عراق ، آب و رسوبات خاكي و كربناتي ناشي از فرسايش را به نواحي شمال غرب اين ناحيه وارد مي كنند .
رسوبات فرسايشي كمتري از ناحيه عربي وارد خليج فارس مي شوند كه آن هم به علت فقدان آبهاي سطح الارضی مي باشد. متفاوت بودن الگوهاي آبريزي و همچنين اثر تغييرات آب و هوايي و تكتونيك بر مراكز تجمع رسوبات اثر مستقيم خواهد داشت .
جريان هاي سطح الارضي كه وارد خليج فارس مي شوند باعث انتقال ارگانيسم هاي پلانكتوني نيز به داخل خليج فارس مي گردند.اين حالت ، با كاهش نسبت پلانكتوني به فرامينوفراي بنتونيكي و از فرامنيوفراي پلانكتوني به نرمتنان پلانكتوني دررسوبات بين شيب فلات قاره و قسمت مركزي ، نتيجه مي شود .


(3- 4 ) آب و هواي خليج فارس

با توجه به اينکه خليج فارس در منطقه آب و هوايي دريايي قرار دارد ولی دارای آب و هوای بيابانی گرمسيری است بعبارتي ديگر ، آب و هواي خشك تحت استوايي  چون تقريبا از خشكي احاطه شده است لذا ، آب و هواي آن ضرورتا ، قاره اي است خليج فارس به علت نداشتن بستر اقيانوس در اطراف خود ، داراي تلاطم شد يد فصلي و تغييرات عمده دررسوبات بستر خود مي باشد .
اين منطقه از جنوبــي ترين نقطه يعني مـدار24 درجه و از شمالي تــريـن نقـطه  يعـني مـدار30 درجه مي گذرد . با توجه به عبور مدار24 درجه از بخش جنوبي و 30 درجه از ناحيه شمالي ، اين حوزه ، حد نهايي نقطه حاره مدار راس السرطان ، يعني مدار23 درجه و 27 دقيقه ( و  ) است . بنابراين ، شمالي ترين نقطه خليج ، 6 درجه و 34 دقيقه ( و ) و جنوبي ترين نقطه آن ، فقط 32 دقيقه ( ) با منطقه حاره فاصله دارد .
وضعيت آب و هوايي اين منطقه به سه عامل ، تبادل آبي با آبهاي باز جهاني (درياي عمان ) ، تبخير شديد ساليانه و ميزان آب هاي وارده از رودخانه ها در طي فصول مختلف سال ، بستگي دارد . بنابراين هرگونه تغيير درعوامل مذكور ، سبب ايجاد تغيير در خليج فارس مي شود كه حاصل آن حاكم شدن شرايط آب و هوايي خاص در طي فصول مختلف در اين ناحيه مي باشد . علاوه براين عوامل ، بادهاي موسمي شمال و شمال غرب نيز ازجمله عواملي است كه سبب تغيير آب و هواي منطقه مي شود .
بطور كلي ميانگين درجه حرارت ساليانه در سواحل خليج ، 24 درجه سانتيگراد( ) و درسواحل جنوبي آن 27 سانتيگراد ( ) مي باشد . گرمترين ماه سال ، مـرداد اسـت به گونه اي كه حوالي اين ماه درناحيه شط  العرب ، درجه حرارت به 25 درجه سانتيگراد  ( c 25 ) هم مي رسد . درمقابل آن ، درطول سه ماه بهمن ، اسفند و فروردين ، مطـبوعترين هوا درطـول سال ، گزارش گرديده است .
ساير ماههاي سال ، گرم يا با طوفان و بارندگي همراه است . سال در اين منطقه ، دوفصل تابستان و زمستان را دارد .

(3 – 5 ) بارندگي در خليج فارس

ميزان بارش دراين پهنه  ،بين 80  ميلي متر تا 270 ميلي متر و بطور ميانگين ، بارندگي سالانه درسواحل  عربي ، كمتر از 5 سانتي متر مي باشد . درتمامي سواحل ايراني ، اين مقدار، 7 سانتي متر مي باشد .
درشمال خليج فارس ، جريان هاي رودخانه اي ناشي از بارندگي است كه از رشته كوههاي البرز سرچشمه مي گيرد و در اين ناحيه بين 20 تا 50 سانتيمتر ، بارندگي درسال را داريم . جريان هاي رودخانه اي نيزدرامتداد سواحل جنوب غربي خليج فارس وجوددارد كه مربوط به سيلابهاي اتفاقي و است كه در اثر طوفانهاي محلي ايجاد مي شود .
از بهم پيوستن سه رودخانه  كارون ،  دجــله و فرات در مـنطـقه بـالاي خـليج فارس ،  رود شط  العرب ايجاد شده ميانگين سالانه  مقدار آبي (Discharge  ) دجله و فرات ، 708 متر مكعب درثانيه است ، و كارون به تنهايي ،748 مترمكعب بر ثانيه مي باشد .
بنابراين ، كل دبي خروجي شط العرب ، بطور ميانگين ، سالانه 1456 متر مكعب بر ثانيه است كه معادل تخليه آبي به اندازه 180 كيلومتر مكعب برسال ، در ماه فروردين و 22 كيلومتر مكعب برسال درماه مهر است . رودخانه هاي بـزرگ ديگري نيز ،  به خليج فارس مي ريـزنـد عبارتـنـد از : هنديجان (Hendijan  ) ، بادبي متوسط 203 متر مكعب بر ثانيه، هليه ( Heilleh ) ، بادبي 444 مترمكعب برثانيه و مند ( Mand ) بادبي 1387 مترمكعب برثانيه است .تمامي دبي ها بطور ميانگين محاسبه شده اند . دبي كل آبها ي ورودي به خليج فارس 10* 1/1 كيلومتر مكعب برسال است كه معادل 46 سانتي متر از افزايش عمق در طي سال مي باشد . اين برآورد، بطور قابل ملاحظه اي ، بزرگتر از بر آوردهاي اخير يعني 16 سانتي متر افزايش عمق درطي سال   مي باشد.

 (3 – 6) انواع بادها در خليج فارس

خليج فارس گستره اي در بين عرض هاي 24 تا 30 درجه شمالي قرار دارد . جائي كه بيشترين خشكي هاي زمين در بين اين عرض ها واقع شده است . اين منطقه در شمال و جنوب استوا ، مشخصه مرز ميان گردش هاي گرمسيري ( Haddhy cell  ) و سيتم هاي سينوپيتكي جوي درعرض هاي جغرافيايي متوسط است . به گونه اي كه بادهاي قوي كه از ويژگي هاي آب و هواي گرم و نيمه خشك منطقه صحرايي است ، براين گستره اثر مي گذارند . اساسا براي مطالعه بهتر بادهاي خليج فارس بهتر است كه از مبحث كوه شناسي ( orography ) ، مناطق شمالي آن استفاده كنيم . كوههاي تاروس (Tauras ) و پونتيك ( Pontic )دركشور تركيه ، كوههاي قفقاز (Caucasus ) در كشور آذربايجان ، كوههاي حجاز (Hejaz ) در شبه جزيره عربستان با يكديگربه همراه دجله و فرات Tigri - Euphrates  ، كه محور شمال غربي – جنوب شرقي را تشكيل مي دهند كه به ميزان زيادي تغييرات ناگهاني و زياد هواي گرمسيري جنوب شرقي را تحت تاثير  قرار مي دهند . آب و هواي دريايي عمان كاملا از آب و هواي خليج فارس ، متفاوت است . خليج فارس عمدتا تحت اثر تغييرات  ناگهاني و زياد سيستم هاي جوي است كه از سمت شمال غربي مي آيند در حاليكه درياي عمان در كناره شمالي سيستم هاي گرمسيري درياي عرب و اقيانوس هند واقع شده است .
دردرياي عمان جهت  بادها، در زمستان از شمال غربي به جنوب شرقي ، متغير مي باشند . اما جهت اين بادها فصل تابستان ، ترجيحا جنوب شرقي مي باشد .
گردش موسمي (Monsoon ) ، بادهاي جنوبي را درفصل تابستان و بادهاي قوي از شمال را در فصل زمستان ،ايجاد مي كند .
بادهاي غالب  خليج فارس ، در جهت شمال غربي يا غربي مي باشد كه معمولا در سراسر سال وجود دارد.
شناخته شده ترين اين بادها درخليج فارس ، باد شمال (Shamal  ) است كه در واقع يك باد شمال غربي است كه در سراسر سال وجود دارد و به ندرت درخليج فــارس ، قطع مـــي شود (Shamal، يك كلمه عربي است به معني شمال ) . منشاء احتمالي اين بادها ، سيلكون هايي است كه از ماه آذر تا اواسط بهمن ماه از اقيانوس اطلس شمال شروع مي شود و از بالاي درياي مديترانه و شمال عربستان و ايران عبور مي كند .
اين بادها كه به تدريج ، به طرف جنوب منحرف مي شوند منشاء ايجاد بادهاي شمال زمستاني نيز مي باشند .
هنگام وزش اين بادها ، غالبا هوا ابر آلود است كه موجب بارندگي و بروز طوفانهاي دريائــي مي شود . در اين مواقع ، به ويژه هنگامي كه وزش اين بادها ، شدت مي يابد ، قايق هاي ماهيگيري كوچك ، قادر به فعاليت صيادي نمي باشند. كه اين مسئله در اكثر سواحل استان هرمزگان و بوشهر مشاهده مي گردد.
باد شمالي كه معمولا در امتداد شمال غربي مرتبا در مدت چند روزه مي وزد را شمال تابستاني يا شمال بزرگ مي نامند كه در هنگام وزش اين بادها آسمان ، بي ابر و هوا خشك و غبارآلـود است سرعت اين بادها به ندرت از 10 متر بر ثانيه افزايش مي يابد .
هر گاه باد هاي شمال غربي در بخش جلويي به جبهه سردي كه از طرف جنوب غربي مي آيد برخورد نمايند بادي به نام كائوس(Kaus  ) به زبان عربي، ياشاكي ( Shaki ) به زبان فارسي، ايجاد مي گردد. در اثر عبور سريع هوا در سطوح پايين ، در مجاورت كوههاي زاگرس كه در غرب ايران واقع شده اند قويترين بادها به سمت جنوب ، در قسمت شرقي خليج فــارس روي مي دهد معمولا شمال (  Shamal ) ابتدا در شمال غربي روي مي دهد و سپس به طرف جنوب گسترش مي يابد اما در بخش شمال خليج فارس باد هاي شمال غربي نسبت به ساير باد ها غالب اند . مدت وزش اين بادها از يك روز تجاوز نمي كند .

فهرست مطالب
(3-1 ) مروري بر تاريخچه پيدايش خليج فارس :    2
(3-2 )خصوصيات عمومي خليج فارس    2
(3 – 3 ) زمين شناسي و بستر شناسي خليج فارس    4
(3- 4 ) آب و هواي خليج فارس    7
(3 – 5 ) بارندگي در خليج فارس    8
(3 – 6) انواع بادها در خليج فارس    9
( 3- 7 ) رطوبت نسبي خليج فارس    15
( 3- 8 ) تبخير و گرماي خليج فارس    16
( 3-9 ) جريانات ناشي از اختلاف چگالي و باد در خليج فارس    19
( 3-10 ) جريان های جزر و مد در خليج فارس    22
( 3-11) تغييرات شوري در خليج فارس    25
(3-12) جريانات كلي در خليج فارس    25
(3-13) مدل شکل گيری جريان ناشی از تغييرات چگالی در منطقه خليج فارس    28
نتايج کلی که از اين مدل بدست می آيد عبارتست از:    33