موضوع : دفاع مشروع

توضیح : این فایل به صورت ورد و آماده چاپ می باشد

دفاع مشروع چيست؟
معناي لغوي
واژه دفاع مشروع از دو جزء تشکيل شده است: دفاع و مشروع. براي فهم بيشتر، بهتر است که هر دو جزء را جداگانه معنا کنيم و سپس دفاع مشروع را تعريف نماييم. در لغت نامه دهخدا، واژه دفاع اين چنين معنا شده است: دفاع يعني موج بزرگ از دريا، هر چيز بزرگ که بدان مثل وي دفع کرده شود، چيز عظيم و بزرگ که بدان، مانند خودش را دفع کند و همچنين دفاع کردن به معناي رفع تعرض است.
کلمه مشروع نيز از ماده شرع، مشتق شده است. از جمله معاني شرع عبارتند از: دين و مذهب، راست و آشکار، آييني که از سوي خداوند، توسط پيامبران بر بندگان آورده شده و آشکار کردن راه بوسيله خداوند برما. برخي از معاني مشروع نيز عبارتند از: راست و درست، آن چه شرع روا دارد. آنچه بر طبق احکام شرع، مجاز و قانوني بوده و در برابر ممنوع و نا مشروع قرار دارد. همچنين مشروع به معناي انگيزه درست، در برابر غير مشروع که به معناي ناروا و خلاف شرع است، نيز آمده است.
تعريف اصطلاحي
در تعريف دفاع مشروع، کتاب ترمينولوژي حقوق، چنين آورده است: “ شخص مورد تجاوز، در صورت نداشتن وقت براي توسل به قواي دولتي به منظور رفع تجاوز، حق دارد به نيروي شخصي از ناموس، جان و مال خود دفاع کند. اين دفاع را دفاع مشروع مي گويند”.
در اثري ديگر، اين تعريف از دفاع مشروع ارائه شده است: “شخصي که بر خلاف عدل و نصفت مورد حمله قرار گرفته است و براي دفاع از خود مرتکب جرم شده، در حال دفاع مشروع مي باشد”. در تعريفي ديگر از دفاع مشروع چنين آمده است: “ هرگاه کسي بخاطر دفاع از نفس و يا عرض و يا ناموس و يا آزادي خود يا ديگري و با رعايت شرايط پيش بيني شده در قانون، مرتکب هر عملي گردد، عمل ارتکابي او جنبه مجرمانه خود را از دست داده، و چنين شخصي معاف از مسئوليت کيفري و مدني است. ”.
با در نظر گرفتن اين تعاريف مي توان گفت که دفاع، امري طبيعي، ذاتي و مشروع است و بکار بردن کلمه مشروع، در مقام اعلام مشروعيت اعمالي است که اگر در غير موارد دفاع اعمال شوند، جرم محسوب مي گردند. ولي نکته ديگري نيز وجود دارد و آن اين است که چون قانونگذار، شرايط دفاع را ذکر کرده است، اعمالي را که صرفا مطابق اين شرايط انجام شوند، دفاع مشروع مي داند. پر واضح است که مدافع، فقط مي تواند در مورد شخص متجاوز مرتکب جرم شود و صرفا به متجاوز صدمه و زيان برساند و جواز ارتکاب جرم بطور مطلق را ندارد. اينگونه بنظر مي رسد که منظور از دفاع مشروع در حالت کلي اين است که مدافع در مقام دفاع، مرتکب اعمالي شود که انجام دادن آنها در شرايط عادي جرم محسوب مي شود. از اين رو به عنوان تعريف نسبتا جامعي از دفاع مشروع مي توان تعريف زير را مد نظر قرار داد:
“دفاع مشروع، حقي است که قانون براي شخصي که مورد حمله ظالمانه قرار گرفته، مقرر کرده است تا در هنگام ضرورت و عدم دسترسي به قواي دولتي، آن شخص بتواند از وسايل متناسب براي دفع خطري که جان، مال و ناموس خود او و يا ديگري را تهديد کرده است، با اعمال زور و ايراد صدمه به متجاوز اقدام کند”.
تعريف دفاع مشروع در حقوق اسلامي
بعضي اوقات اين گونه ادعا مي شود که در کتب فقهي، تعريفي از دفاع مشروع نيامده است، البته آقاي عبدالقادر عوده اين تعريف را ارائه داده است: “ دفاع مشروع وظيفه انسان در حمايت از نفس خود يا ديگري و حق او در حمايت از مال خود يا ديگري است که در برابر هر تجاوز غير مشروع، با نيروي لازم، براي دفع تجاوز، دفاع کند. ”
دکتر داود العطار نيز دفاع مشروع را چنين تعريف نموده است: دفاع مشروع، قدرتي بازدارنده است که به موجب آن حق انجام عملي -که شرعا ضروري است- براي شخص بر عليه ديگري وجود دارد، تا خطر حقيقي، حال و غير مشروعي را دفع کند که حق محترم مسلمان يا کافر ذمي مستامن اعم از نفس، مال يا عرض ناموس را مورد تهديد قرار داده است.
با اين وجود، با توجه به بيان فقها درمورد شرايط دفاع مشروع، تعريف زير مناسب به نظر مي آيد: هرگاه انساني در مقابل تهاجم ظالمانه اي که جان، مال و ناموس او يا شخص ديگري را تهديد مي کند، دست به مقاومت بزند تا بتواند مهاجم را دفع کند، در صورتي که اعمال دفاعي او ضرورت داشته باشد و براي دفع مهاجم کافي باشد، مدافع در برابر اعمال دفاعي خود، حتي اگر منجر به ضرب و جرح يا قتل متجاوز نيز شود، در صورت عدم تعدي از حد لازم، مسئوليتي ندارد و دفاع مذکور، بر حسب مورد ممکن است واجب يا جايز باشد.
بطور مختصر و فهرست وار، اموري که دفاع از آنها مجاز است را مي توان به اين شرح برشمرد: نفس، عرض و ناموس، مال، آزادي تن خود و نفس، عرض و ناموس و مال و آزادي تن ديگري.
(فصل دوم)
ضوابط کلی برای تحقیق دفاع مشروع
(بخش اول)-ماهیت تاًسیس حقوقی دفاع مشروع
الف-اعمال حقوق فردی و خصوصی در دفاع مشروع
ماده 61قانونمجازات اسلامی مصئب 1370با غیر قابل تعصب و مجازات داانستن عمل مجرمانه در مقام دفاع از نفس یا عرض ای ناموس یا مال خود یا دیگری یا آزادی تن خود یا دیگری در واقع حق خصوصی دفاع از مورد قبول قرار داده است .مبنای این امتیازشخصی در ضرورت دفاع ،عدم امکان توسل به قوای دولتی بدون فوت وقت و یا مؤثر یا واقع نشدن مداخلهقوای مذکوردر رفع تجاوز و خطر است(بند 3ماده 61قانونمورد بحث)در اینجا به هیچ وجه لازم نیست برای مشروع دانستن دفاع،اجبار روحی یا معنوی دفاع کنننده مطرح گردد.چه بسا ممکن است دفاع کننده آزادانه و آگاهانهودر خارج از موارد اجبار ،مبادرت به دفاع مشروع نمودهو باز استحقاق استفاده از عوامل موجهه جرمرا داشته باشد.
به هر حال،کسی که از خود دفاع میکند مستوجب مجازات نیست.چنین فردی با دفع تجاوز به اجتماع خدمت می کندوعمل او فاقد قبح اجتماعی است ولذا اجتماع نمی تواند در اعمال کیفر شخصی که در مقابل تجاورز دیگری مقاومت و از وقوع آن جلوگیری کرده است،خود را ذی نفع بداند. مطالبی را که دفاع مشروع باید مورد توجه قرار گیرد این است که علت مشروعیت دفاع ،اعمال قضاوت شخصی واجرای عدالت خصوصی وفردی نیست،بلکه رفتاری است که جنبه پیشگیری از نتایج زیانباریک حمله غیر عادلانه را دارد.بدین لحاظ دفاع مشروع بیشتر در جهت تاًمین وحفظ امنیت شخصی در غیاب هیاً ت ا جتماعی است تا قضاوت واجرای عدالت خصوص وفردی .همین جنبه پیشگیری از نیایج زیانبار حمله غیر عادلانه در دفاع مشروع به عنوان عامل مواجهه جرم است که تحقق دفاع مشروع را منوط به رعایت شرایطی نموده است.
ب- قلمرو علت موجهه در دفاع مشروع
بر خلاف قانون جزای فرانسه که قتل و ضرب و جرح را درمقام دفاع مشروع از خودبا دیگری جرم نمی داند و رویه قضایی ،مادهمزبور را به هر نوع عملی در مقام دفاع تعمیم داده و جرم نمی شناسد ،ماده 61قانون مجازات اسلامی انجام هر نوع عملی را که جرم باشد در مقام دفاع از  نفس یا عرض و یاناموس و یا مال خود یا دیگری و یا آزادی تن خود را یا دیگری(در برابر هر گرنه تجاوز فعلی و یا خطر قریب الوقوع )در صورت اجتماع شرایط مذکور در قانون از عوامل موجهه تلقی میکند و آن را قابل تعقیب و مجازات نمی داند.
مع هذا ،به نظر می رسد ارتکاب جرایمی که ماهیتاًنمی تواند انجام دفاع را در مقابل حمله توجیه نماید،از قلمرو دفاع مشروع به عنوان علت موجهه خارج است .به طور مثال ،استناد دفاع کننده بهدفاع مشروع در مورد ارتکاب جرایم غیر عمدی ناشی از بی احتیاطی ،با توجه به ارکان و شرایط حمله و دفاع ،منتفی است،زیرا در واقع با توجهئ به خصوصیت دفاع،تصور توسل به دفاع مشرروع در برابر جرایم غیر عمدی بعید است.
(بخش دوم)-شاریط تجاوز و دفاع و موضوع مورد تجاوز در دفاع مشروع
اصولاً،احنمال وقوع یک تجاوز قبلی است که عملی را که شرایط عادی جرم است وقتی به منظور دفاع انجام شود مشروع می نماید.بنابراین دفاع مشروع واجد دو شرط زیر می باتشد .و موضوع تجاوز نیز منحصر به موارد خاصی است:
فهرست مطالب
مقدمه   
(فصل اول) دفاع مشروع چیست؟    1
دفاع مشروع چيست؟    2
تعريف دفاع مشروع در حقوق اسلامي    3
(فصل دوم) ضوابط کلی برای تحقیق دفاع مشروع    5
(بخش اول)-ماهیت تاًسیس حقوقی دفاع مشروع    6
(بخش دوم)-شاریط تجاوز و دفاع و موضوع مورد تجاوز در دفاع مشروع    7
ب-شرایط مشروعیت دفاع در قبال تجاوز    12
ج- موضوع تجاوز در دفاع مشروع    14
(فصل سوم) اعمال در حکم دفاع مشروع    17
فصل چهارم وجوب دفاع مشروع از نگاه فریقین    23
1. دیدگاه فقیهان شیعه    24
2. دیدگاه فقیهان دیگر مذاهب    27
الف) فقیهان حنفی    27
ب) فقیهان مالکی    28
ج) فقیهان شافعی    28
د) فقیهان حنبلی    29
فصل پنجم دفاع مشروع در حقوق جزايي ايران    40
دفاع مشروع در حقوق جزايي ايران    41
نتیجه    46
منابع ومأخذ:    47