موضوع : مبانی و مفاهیم کفر در دیوان حافظ
توضیح : این فایل به صورت ورد و آماده چاپ می باشد
خلاصه مقاله
مباني و مفاهيم كفر در ديوان حافظ
ما در اين مقاله كه حاصل مطالعه و بررسي خاص مقولة «كفر» در ديوان حافظ و تعدادي از امهات كتب عرفاني است كوشيده ايم تا نشان دهيم:اولاً حافظ علاوه بر وقوف بر معاني گوناگون ديني و قرآني كفر بر معاني عرفاني آن آگاه بوده و در شعر خود به آن معاني نظر داشته، ثانياً كفر بمعني بي ايماني در ديوان او آنچنانكه ويژگي سبك و زبان او يعني ايهام است موهم معناي «كفران» يعني ناسپاسي هم هست؛ سوم آنكه او در بكارگيري كلمات كفر يا كافر قصد اتهام نداشته و خود را در مقام مفتيان متصلب اهل تكفير نمي نشاند، چهارم آنكه او ضمن اطلاع از معاني و مفاهيم رايج كفر معاني و مفاهيم خاص خويش را از كفر بيان داشته و آنگونه كه شيوة ابتكاري و خلاق اوست براي مقولة كفر يا كافري نيز مصاديقي را نشان داده است كه بدون تأمل و درنگ در ديوان او اين تازگي و خلاقيت در اظهار معاني و مصاديق خاص آشكار نمي‌شود؛ پنجم آنكه استفادة او از كلمة كفر يا كافري بيشتر وسيله اي است براي ابراز انزجار و نفرت از رفتار خلاف اخلاق و ديانت مدعيان اخلاق و دينداري و بنابراين كفر مشبه بهي است متناسب با زمان شاعر براي اعمال ناپسند آنان و همة غافلان از حقيقت از جمله ارباب زو و تزوير .
بنابراين تفاوت و تازگي اين مصاديق و مفاهيم براي نگارنده او را بر آن داشت تا اين جلوه هاي متفاوت و تازه از مفهوم كفر و مصاديق آنرا در معرض توجه علاقه مندان پژوهشگر قرار دهد.
حاصل كار آنكه در ديوان حافظ هفت كفر يا مظهر و مصداق آن تجلي يافته و ما در اين مقاله آن هفت را مورد ارزيابي قرار داده و مباني و آبشخور اعتقادي آنها را نيز در حد توان و مقدور بيان داشته ايم كه عبارتند از:رنجيدن، بخل و امساك، تكيه بر تقوا و دانش، خزينه داري ميراث خوارگان، خامي، خودبيني و خود رأيي، و سرانجام زرق و ريا كه به تعبير خواجه ، آتش آن «خرمن دين» را خواهد سوخت. تا كه قبول افتد و چه در نظر آيد.
واژه هاي كليدي :كفر، كافري، كفران، حافظ، ديوان حافظ، مباني و مفاهيم كفر
مقدمه
معاني و تعاريف كفر در قرآن
«بدان كه كفر در قرآن بر پنج وجه باشد. وجه نخستين كفر بمعني انكار كردن بود چنانكه خداي در سورة بقره گفت:ان الذين كفروا سواء عليهم ء انذرتهم ام لم تنذرهم لا يؤمنون» (بقره/6)
وجه دوم كفر بمعني فرا پوشيدن بود چنانكه در سوره الحج گفت: ان الذين كفروا و يصدون عن سبيل الله» يعني كفروا بتوحيد الله. (حج/25)
وجه سيم كفر بمعني ناشناختن بود چنانكه در سورة البقره گفت:«فلما جاء هم ما عرفوا كفروا به» يعني لم يعرفوه (بقره/89)
وجه چهارم كفر بمعني ناسپاسي كردن بود. چنانكه در سورة البقره گفت :«واشكرو لي و لا تكفرون» يعني و لا تكفروا نعمتي
و وجه پنجم كفر بمعني بيزار شدن بود چنانكه در سورة ابراهيم گفت:«اني كفرت بما اشركتموني من قبل» (ابراهيم/22) يعني اني تبرات . و در سورة العنكبوت گفت:«ثم يوم القيامه يكفر بعضكم ببعض»(عنكبوت/25) يعني يتبرا بعضكم من بعض
صاحب «قاموس قرآن» در ترجمة كفر از «مفردات» راغب اصفهاني آورده است:«كفر در لغت بمعني پوشاندن شيء است. شب را كافر گوئيم كه اشخاص را مي‌پوشاند و زارع را كافر گوئيم كه تخم را در زمين مي پوشاند. كفر نعمت، پوشاندن آن است با ترك شكر، بزرگترين كفر انكار وحدانيت خدا يا دين يا نبوت است. كفران، بيشتر در انكار نعمت و كفر در انكار دين بكار رود. »
معاني و تعاريف كفر نزد عارفان
«متصوفان، بسياري از كلمات قرآني را بعنوان كلمات كليدي خود بكار مي برده‌اند ... مي توان گفت كه كاربرد كلمات قرآني به وسيله متصوفان بسيار آزادانه و حتي از روي دلخواه بوده است. آنان چنان تمايل داشتند كه به كلماتي كه در قرآن جالب توجه مي‌يافتند، معانيي- معاني «نسبي»- ملحق كنند كه از متن استخراج مي كردند.»
به همين دليل آنان تعاريفي را از كلمة «كفر» ارائه داده اند كه با تعاريف و معاني قرآني آن بسيار متفاوت است. براي نمونه تعاريف زير را ارائه مي نماييم:
«كفر در ادب عرفاني ظلمت عالم تفرقه است. نيز گفته اند كفر، پوشيدن وحدت در كثرت است. برخي گفته اند:كفر حقيقي فناي عبد است . عزيز نسفي گويد:اي درويش معناي مطابق كفر پوشش است و پوشش بر دو قسم است:يك پوشش آن است كه به واسطة آن پوشش خداي را نمي بينند و نمي دانند. و اين كفر مبتديان است... و اين كفر مذموم است؛ ديگر پوشش آن است كه به واسطة آن پوشش غير خداي نمي بينند و نمي دانند و اين كفر منتهيان است، و اين كفر ممدوح است.
جنيد فرمايد:«اساس الكفر قيامك علي مراد نفسك، بناي كفر قيام بنده باشد بر مراد تن خود. از آنچه نفس را با لطيفة اسلام مقارنت نيست، لا محاله پيوسته به اِعراض كوشد و معرض منكرِ بود و منكرِ بيگانه »
طبقات و انواع كفر
عارفان غير از تعاريف گوناگون بر شمرده از كفر براي آن انواعي نيز ذكر كرده اند. آنچنانكه عين القضات مي گويد:« اي عزيز شمه اي از كفر گفتن ضرورت است: بدان كه كفرها بر اقسام است و خلق همه كفرها يكي دانسته اند.»
«گفتم كه كفرها بر اقسام است، گوش دار:كفر ظاهر است و كفر نفس است، و كفر قلب است. كفر نفس نسبت به ابليس دارد، . كفر قلب نسبت با محمد دارد، و كفر حقيقت، نسبت با خدا دارد، بعد از اين جمله خود ايمان باشد. اكنون گوش دار: كفر اول كه ظاهر است كه خود همه عموم خلق را معلوم باشد كه چون نشاني و علامتي از علامات شرع رد كند يا تكذيب، كافر باشد، اين كفر ظاهر است. اما كفر دوم كه به نفس تعلق دارد، و نفس بت باشد كه «النفس هي الصنم الاكبر» و بت خدايي كند. «افرايت من اتخذالهه هواه» (فرقان/43) اين باشد ...»
صاحب «رساله القدس» در تقسيم بندي كفر تحت عنوان «كفر دل» براي آن به تناسب زمان سه شأن قايل است و مي گويد:كفر دل درسه وقت است:
«1-در وقت مراقبه:چون مراقبه كند و نظرش نه بر وجود حق افتد بدان التفات كافر است.
2-در وقت مناظره:چون در مناظره آيد اگر از حق بجز از حق چيزي التماس كند، يا از خود با حق باز گويد كافر است.
3-در وقت محاسبه: چون در تهذيب اسرار است محجوب انوار است چرا كه با غير اويش كار است. در حقيقت افعال او بدو مي شمارد، هركه چيزي از آن در حد آورد كافر است. و اگر در فعل نه فاعل بيند كافر است.»
فهرست مطالب- معاني و تعاريف كفر در قرآن
معاني و تعاريف كفر در نزد عارفان
- طبقات و انواع كفر
- توسعة معناي كفر در نزد عارفان
- لزوم وجود كفر براي شناخت ايمان و ظهور آن
- يگانگي يا وحدت مقصد كفر و دين
- تحول معنايي كفر در معناي كفران يعني ناسپاسي به كفر در معني بي ايماني
- وسعت كاربرد كفر در معناي ناسپاسي يا كفران
- مباني و مفاهيم كفر در ديوان حافظ
-كفرهاي هفتگانه و تعليل آنها
1-رنجيدن
2-بخل و امساك
3-تكيه بر تقوا و دانش
4-خزينه داري براي وارثان
5-خامي
6-خودبيني و خودرايي
7-ريا و سالوس
- نتيجه