موضوع : زن در ترازوی سخن سعدی
توضیح : این فایل به صورت ورد و آماده چاپ می باشد
چكيده
در اين مقاله با توجه به كليات سعدي و در نظر نظر او درباره‌ي زنان مورد بررسي قرار گرفته است. پس از بيان مقدمه‌اي درباره‌ي ديدگاه سعدي و تفاوت زنان معرفي شده در بوستان و گلستان بر اساس همين ديدگاه به نقش‌هاي گوناگون زنان در آثار سعدي مانند زن در مقام مادر، زن در نقش دختر، و زن در مقام همسر پرداخته مي‌شود. سپس با توجه به حكايات مربوط به زنان ملاك‌هاي جامعه‌ي روزگار سعدي مانند توجه به زيبايي، عدم رعايت هم شأني، كدخدا منشي پيران و بزرگان در حل مشكلات، تعدد زوجات، ناسازگاري داماد و مادرزن و آزارهاي جنسي بررسي شده است. سپس دريافت بعضي از نكات اعتقادي سعدي در مورد زنان از خلال حكايت‌ها بيان شده و پس از آن با توجه به باب هفتم بوستان فضايل و رذايل زنان از نظر سعدي بيان گرديده است. همچنين به بعضي از سخنان سعدي در مورد زنان كه به صورت ضرب‌المثل درآمده اشاره شده و سپس مباحث جمع‌بندي و نتيجه‌گيري شده است
كليد واژه‌هاي: زن، نقش زن، گلستان، بوستان، سعدي، كليات سعدي
مقدمه
شيخ مشرف‌الدين سعدي شاعري است كه شهرتش قلمرو وسيع ايران و تمدن اسلامي را در نور ديده و جهاني گشته است. شهرت آثار سعدي و اسلوب سهل ممتنع او همه‌ي مرزها را در نورديده است به طوريكه حدود نيم قرن پس از او غزلش را ابن بطوطه از خنياگران چيني در پكن شنيده است.
تا دل به مهرت داده‌ام در بحر فكر افتاده‌ام
تا در نماز استاده‌ام گويي به محراب اندري(1)
او شاعري رئاليست و واقع گراست به طوري كه در آثار او ردپايي از اساطير، خرافه‌ها، نمادها و عوالم غيررئاليستي ديده نمي‌شود. او شاعري عاشق است و عارفي واصل كه در ميان مردم و در زمين مي‌زيد و با وجود داشتن تجربه‌هاي ملموس مادي و چشيدن عشق زميني قصد صعود به عوالم بالا را دارد. سعدي در عرصه نويسندگي نيز قلمش را در هر دو عرصه‌ي نظم و نثر دوانده و هنر خويش را به بهترين وجه نمايانده است.
از آنجا كه سعدي در مسافرت‌هاي 35 ساله‌ي خود اطراف و اكناف عالم را ديده و تجربه‌هاي بسياري از آن اندوخته است، در آثار و حكايت‌هاي او شخصيت‌هاي متفاوتي را مي‌توان مشاهده كرد. زن نيز از اين قاعده مستثني نمي‌باشد.
نقش‌هاي زنان در آثار سعدي بيشتر مربوط به امور خانوادگي و روابط زن و مرد است و از نقش اجتماعي او به صراحت چيزي نيست. لذا شايد بتوان ادعا كرد كه بررسي و مطالعه‌ي نقش زنان در آثار سعدي نه تنها آيينه‌اي از زنان در شيراز قرن هفتم بدست مي‌دهد بلكه با توجه به زن عربي كه سعدي داشته و جهانگردي او تصويري از زنان ممالك اسلامي آن روزگار است.
زنان معرفي شده در بوستان و گلستان مانند ديدگاه كلي سعدي در اين دو كتاب با هم متفاوتند. زن مطرح شده در گلستان تصويري است درست و زنده از دنيا با همه تضادها و تناقض‌ها و با همه زشتي‌ها و زيبايي‌ها. زن آنچنان كه هست نه آنگونه كه بايد باشد و اين همان دنيايي است كه سعدي آن را ديده است نه آن كه از خود خلق كرده و آفريده باشد.
اگر در مطالعه‌ي گلستان نقش‌هاي مطرح شده‌ي زنان منفي يا درجه دوم و سوم است نيز ناشي از حقيقت دنياست نه آن كه سعدي زن ستيز بوده باشد، زيرا اگر در گلستان و بوستان دقيق شويم به ژرف‌نگريهاي سخن سعدي پي برده مي‌شود.
او در بسياري از جاها به صراحت خود و نيكي در منش زنان را ستوده است، همانگونه كه بازيگران مرد صحنه‌ي حكايات سعدي بد و خوب دارند زنان نيز از همين دو چهره برخوردارند. اما زن به تصوير كشيده شده در بوستان سيماي يك انسان نمونه را دارد مدينه فاضله‌اي كه سعدي در بوستان به تصوير كشيده و آرزوهاي بزرگ او در وجود زنان هويداست. زناني شايسته و اخلاقي، زناني كه به سوي صلاح نصيحت‌گرند، شايسته‌اند و از ناشايستگي‌ها برحذر مي‌دارند. هر گاه سعدي در مورد زنان حكايتي را مثل زده است بي‌شك قصد بيان افكار عالي اخلاقي را داشته و آن را در قالب حكاياتي مختصر بيان كرده و در آن بدنبال مقصود خاص خويش بوده است حكايت‌هاي مربوط به زنان اغلب كوتاه، پرمغز و آميخته به داروي تلخ نصيحت است.
اگر شربتي بايدت سودمند
ز سعدي ستان داروي تلخ پند (3)
به پرويزن معرفت بيخته
به شهد ظرافت در آميخته
«در بوستان و گلستان هر حكايتي را كه نوشته بخوانيم از آن معنايي عمومي را ملتفت مي‌شويم و دانسته مي‌شود آنچه در هر حكايت واقع شده نمونه‌اي است از آنچه در باورها واقع مي‌شود و در زندگي بسيار كسان اتفاق مي‌افتد(4).
«به گفته بعضي‌ها سعدي پسندهاي قومي و اجتماعي و آنچه را كه رسم مطلوب زمانه‌اش بوده بيان نموده است»(5)، اما بايد اقرار نمود ويژگي‌هاي مثبت زنان يا ذكر صفات رذيله آنان(6) حكايت مردي كه زن صاحب جمالش در گذشته و مادرزن در خانه بود(7) يا عدم تناسب سني زن و شوهر مانند حكايتي پيرمردي كه دختري خواسته و حجره به گل آراسته بود (8) و همچنين حكايت منجمي كه از رفتار ناشايست همسر خويش در خانه خبر نداشت(9).
امروزه مصاديق فراواني دارد و گرد كهنگي به آن پاشيده نيست. بعضي از حكايات مربوط به زنان، در آثار سعدي «براي انجام پندها و نصايح كلي و عمومي بوده است»(10).
مانند اشارات زير كه مي‌تواند تداعي‌گر راضي بودن به قضا و قدر و پذيرفتن حقيقت وجودي خويش و آينده‌نگري باشد. مثلا از زبان زني كه طفلش دندان در آورده به همسرش كه در غم مخارج طفل است مي‌گويد هر آن كس كه دندان دهد نان دهد(11).
يكي مرد درويش در خاك كيش
نگو گفت با همسر زشت خويش (12)
چو دست قضا زشت رويت سرشت
مينداي گلگونه بر روي زشت
كه حاصل كند نيك‌بختي به روز
به سرمه كه بينا كند چشم كور
به دختر چه خوش گفت بانوي ده
كه روز نوا برگ سختي بنه (13)
همه وقت بردار مشك و سبوي
كه پيوسته در ده روان نيست جوي
زن در كليات سعدي رسالت‌هاي چندگانه‌اي را ايفا مي‌كند. زن در نقش همسر، زن در نقش مادر، زن در نقش دختر، زن مظهر پارسايي، زن مظهر عشق و دلدادگي، زن در مقام توكل، زن مظهر پرهيزكاري، و زن مظهر خردمندي و ... حكايات مربوط به ليلي، زليخا، شيرين، عذرا، ... نيز به دفعات در كليات سعدي مشاهده مي‌شود.
اين اشارات فراوان نيز خصوصا در غزلها با چنان تازگي بيان شده است كه به جرأت مي‌توان گفت تنها شاعر بزرگي چون سعدي به آن دست يافته است و معلوم مي‌نمايد كه زنان عاشق مهمترين گروه مموردنظر سعدي بوده‌اند.
«نقش‌هاي مختلف زنان در آثار سعدي»
1- زن در مقام مادر
سعدي كه در كودكي پدر خود را از دست داده و در آغوش دلپذير مادر بزرگ شده است علاوه بر آنكه با يتيمان درد آشناست و سروده:
مرا باشد از درد طفلان خبر
كه در طفلي از سر برفتم پدر(14)
به ارزش مادر بسيار واقف است.
او در چند حكايت مقام و ارزش مادر را بيان نموده است. در گلستان آمده كه پسر سرهنگي به فرزند هارون‌الرشيد دشنام مادر مي‌دهد جلسه‌اي تشكيل مي‌گردد تا جزاي چنين كسي را مشخص كنند هر كس نظري مي‌دهد يكي به كشتن، يكي به مصادره و ديگري به زبان بريدن، اما هارون به ترك مخاصمه و گذشت دعوت مي‌كند و مي‌گويد اگر به ضرورت انتقام‌خواهي تو نيز به مادر او دشنام بده(15).
من ار نام مردم به زشتي برم
نگويم به جز غيبت مادرم(16)
در حكايت ديگر آورده است روزي به جهل جواني بانگ بر مادر زده و سبب شده كه او دل آزرده و گريان بگويد مگر خردي فراموش كردي كه درشتي مي‌كني؟(17).
سعدي در رساله‌ي صاحبيه مي‌گويد:
فهرست مطالبچكيده 1
كليد واژه‌هاي: 1
مقدمه 2
«نقش‌هاي مختلف زنان در آثار سعدي» 4
1- زن در مقام مادر 4
2- زن در مقام دختر 5
3- زن در مقام همسر 6
4- زن در مقام داناي نصيحت‌گر و خردمند 6
ملاك‌هاي جامعه روزگار سعدي و زن 7
1- توجه به زيبايي 7
2- عدم رعايت تناسب سني و هم كفي در ازدواج 8
3- كدخدا منشي براي حل مسائل خانواده 9
4- تعدد زوجات 9
5- ناسازگاري داماد و مادرزن 9
6- آزارهاي جنسي 10
«دريافت بعضي از نكات اعتقادي سعدي در مورد زنان از خلال حكايت‌ها» 10
1- مردان يك گام جلوتر از زنان: 10
2- رجحان بعضي از زنان بر مردان 11
3- آزار همسر و در سختي گذاردن آنها 11
4- زنان نبايد بابت گناه و يا اشتباه همرانشان آسيبي ببينند 12
سخنان برجسته سعدي در مورد زنان 15
نتيجه‌گيري 16
پي نوشتها 18
فهرست منابع و مأخذ 23