موصوع : ساختمان تار و سه تار

توضیح: این فایل به صورت ورد و آماده ی پرینت می باشد

تاريخچة كارگاه:
كار و فعاليت اين كارگاه در راستاي ساخت آلات موسيقي است. اين كارگاه ابتدا در سال 1374 بنا به علاقة شخصي استاد قيم فتاحي كه خود يكي از استادان نوازندگي ماهر تار و سه تار در استان است ابتدا در محيطي كوچك از خانة خودشان بوده است كه با توجه به نياز شهرستان و نيز افزايش تعداد هنرجويان موسيقي و نياز آنها به ساز، استاد فتاحي در سال 1378 به طور رسمي و با همكاري برادرانش و سرمايه گذاري بيشتر جهت خريد دستگاه و تجهيزات پيشرفته تر براي كار كارگاهي هر چند كوچك اما فعال را تاسيس نمودند كه هر روز رو به پيشرفت بيشتر همچنان به كار خود ادامه مي دهند. مواد خام كارگاه كه شامل چوب، چسب،‌ شاخ، استخوان و صدف مي‎باشد قسمتي را در همين شهرستان و بعضي ديگر را از استانهاي هم جوار تهيه مي نمايند.
در يك كارگاه ساز سازي بسته به نوع ماشينهاي موجود در كارگاه و تعداد استادكاران ساخت يك يا چندين نوع ساز را انجام مي دهند. در كارگاه ساز سازي برادران فتاحي ساخت دو ساز «تار و سه تار» انجام مي‎شود كه در فصلهاي بعد به تشريح آنها خواهيم پرداخت.

 
فصل اول:
ساختمان سه تار


اجزاء سه تار
لازم به تذكر است كه سه تار در قديم سه سيم (تار) داشته است. به روايتي مشتاق عليشاه كرماني (شهادت 1306 هـ . ق) عارفي كه با سه تار و موسيقي آشنايي داشته سيم ديگري بين سيم دوم و سوم آن اضافه كرده و اينك سه تار در حقيقت چهار سيم يا چهار تار دارد. اين سيم را واخون و بعضي ها سيم مشتاق مي‎نامند.
تشريح اجزاء سه تار
كاسه: جعبه صوتي سه تار مي‎باشد كه از جنس چوب توت است.
دسته: پرده هاي ساز روي آن بسته مي‎شوند جنس آن از چوب گردو است.
صفحه: چوب توت نازك كه روي كاسه را پوشانده است و خرك روي آن قرار دارد.
سوراخهاي روي صفحه: اين سوراخها براي تنظيم صداي ساز ايجاد مي‎شوند.
سردسته: قسمتي از دسته كه گوشي هاي ساز در آن قرار دارند.
گوشي: انتهاي سيم به آن بسته مي‎شود و با چرخاندن آن ساز كوك مي‎شود. جنس آن معمولاً از چوب گردو است.
پرده: از جنس روده است كه روي دسته بسته مي‎شود و محل نوتها را تعيين مي‌كند.
خرك: از چوب ساخته مي‎شود و سيم ها از روي آن عبور مي‌كنند.
شيطانك: از استخوان ساخته مي‎شود و سيم ها از روي آن عبور مي‌كنند.
سيم گير: در انتهاي كاسه نصب مي‎شود و انتهاي سيم ها را نگاه مي دارد. جنس آن از شاخ قوچ، چوب شمشاد جنگلي يا چوب فوفل است.
سيم: سه تار چهار سيم فلزي دارد كه با ضربه ناخن انگشت سبابه به ارتعاش در مي‌آيند.
شيار كنار دسته: شياري است كه در موقع بستن پرده ها از آن استفاده مي‎شود.
تذكر: در فصل هاي ديگر توضيحات بيشتري راجع به اجزاء سه تار داده خواهد شد.
انتخاب چوب:
انتخاب چوب مراحل مختلفي دارد و برش صحيح آن يكي از عوامل مهم ساختن ساز مي‎باشد. لذا، مطالعه خواص فيزيولوژيكي درخت داراي اهميت زيادي است. توضيح دقيق در اين باره خارج از عهده نگارنده است. فقط در اينجا براي آشنائي با ساختمان ساقه يك درخت، كه براي ساختن ساز بريده مي شود، قسمت هاي مهم برش عرضي آن به طور خلاصه توضيح داده مي‎شود. قسمت بيروني درخت پوسته آن مي‎باشد كه خود از دو قسمت تشكيل شده است «قسمت بيروني» و «قسمت دروني» و پس از آن قسمت بعدي «لايه زاينده» نام دارد كه يك تك سلول است و هنگام رشد درخت به دو قسمت تقسيم مي‎شود. قسمت اول آن تبديل به قسمت دروني پوست درخت مي‎شود كه عامل انتقال مواد غذائي از برگها به بقيه درخت است. قسمت دوم «لايه زاينده» تبديل به «برون چوب» مي‎شود كه عامل انتقال شيره از ريشه به ساقه هاي درخت مي‎باشد. به تدريج كه لايه زاينده سلولهاي جديدي توليد مي‌كند «برون چوب» فعاليت فيزيولوژيكي خود را از دست مي‎دهد و تبديل به قسمت سخت تنه مي‎شود كه درخت را استوار نگاه مي دارد. اين قسمت تنه درخت را «درون چوب» مي گويند كه در درختهاي نسبتاً بزرگ شامل قسمت اعظم برش عرضي درخت مي‎شود. قسمت مركزي برش درخت، مغز درخت نام دارد كه از ريشه تا سر تنه درخت ادامه دارد و دور آنرا نخستين حلقه سالانه فرا گرفته است. در برش عرضي درخت چيزي كه خيلي زود جلب توجه مي‌كند حلقه هاي سالانه است كه دايره وار در دور مغز درخت قرار دارند. تعداد اين حلقه ها سال درخت را نشان مي‎دهد و فاصله بين اين حلقه ها همانطوريكه بعد خواهيم ديد در انتخاب چوب براي ساز سازي اهميت فراواني دارد.
ذكر دو موضوع در اينجا لازم است. اول اينكه رنگ «درون چوب» تيره تر از «برون چوب» مي‎باشد. دوم اينكه مغز درخت داراي خلل و فرج هاي بسيار است كه به راحتي قابل رويت مي‎باشد.
در سه تار سازي از چوب درخت توت (نوع ميوه دار آن) براي ساختن كاسه و صفحه استفاده مي‎شود. «درون چوب» تنها قسمتي از تنه مي‎باشد كه براي اين كار مناسب است. بقيه چوب تنه چون پوست، «برون چوب» و مغز درخت زائد است و در ساز سازي از آنها استفاده نمي‎شود.
در ساختمان كاسه و صفحه سه تار از چوبهايي استفاده مي‎شود كه فاصله حلقه هاي سالانه آنها از چهار ميليمتر كمتر است و اليافهاي طولي به موازات يكديگر هستند. تهيه چوبهايي با اين مشخصات آسان نيست و كار سازنده را مشكل مي‌كند. درختهايي كه در مناطق خشك و گرم مي رويند براي استفاده در ساز سازي بسيار مناسب هستند. در ايران درختاهي توت حاشيه كوير، اصفهان، قزوين و اطراف تهران براي اين كار مناسب هستند. در مناطق پر آب و رطوبت، رشد درختان سريعتر از مناطق خشك مي‎باشد در نتيجه فاصله بين حلقه هاي سالانه زياد است كه براي استفاده در ساز سازي مناسب نيستند. در فصل مربوط به ساختن صفحه و كاسه سه تار راجع به اين موضوع توضيحات بيشتري خواهيم داد.
برش چوب
برش طولي تنه درخت بايد در مسير اليافهاي طبيعي آن باشد. لذا اره كردن تنه درخت صحيح نيست و بايد آنرا در ابتدا با تيغه تبر شكاف داد (يا شقه كرد) تا چوب در مسير اليافهاي خودش كه طبيعي و نامستقيم است شكافته شود. معمولاً در تنه هايي كه حلقه هاي سالانه آن دايره وار دور مغز درخت قرار گرفته اند، تنه به چهار قسمت مساوي شكافته (شقه) مي‎شود كه پس از خشك شدن با اره فلكه (اره تسمه اي) به اندازه هاي مناسب بريده مي‎شوند. معمولاً اين حلقه ها صددرصد دايره وار نيستند.
لذا چوبكار بايد تا حد امكان سعي كند كه برشهاي چوب عمود به حلقه هاي سالانه باشند.
خشك كردن چوب ساز بايستي بطور طبيعي در سايه و در مسير هوا قرار گيرد. براي ساختن سازهائي چون ويولن حدود 5 سال وقت لازم است ولي بهتر است كه بين هفت تا ده سال چوب خشك شود. تحقيقات نگارنده راجع به «درصد» رطوبت چوب سه تار و مدت خشك كردن آن ادامه دارد. معمولاً سازندگان ساز در جواب اين سوال مي گويند كه هر چه چوب كهنه تر باشد بهتر است. اصولاً سازنده بايد اين موضوع را در نظر داشته باشد كه چوبي را مورد استفاده قرار دهد كه بحد كافي خشك شده تا پس از ساختن ساز بعلت از دست دادن نم زيادي ترك نخورد و يا شكل خود را از دست ندهد.
رابطه طول دسته با طول كاسه سه تار
نگارنده روش زير را براي پيدا كردن طول دسته سه تار پيشنهاد مي‌كند. براي اين منظور آشنائي با رابطه محل نوت «سل» روي دسته و طول سيم دست باز لازم است. مي دانيم كه اگر نوت سيم دست باز را «دو» فرض كنيم و طول اين سيم را به سه قسمت مساوي تقسيم كنيم محل پرده هاي «سل» و «سل اكتاو» بدست مي‎آيد.
اگر فرض كنيم كه طول دسته مناسب، طولي است كه آخرين پرده كه «لابمل اكتاو» است در حدود يك سانتيمتر از محل اتصال دسته به كاسه فاصله داشته باشد، اين طول دسته با استفاده از رابطه هندسي محل نوت «سل» با سيم دست باز به روش مثال زير بدست مي‎آيد. دليل اين فرض اينست كه پرده آخري روي زينت ساز كه معمولاً در محل اتصال دسته به كاسه است و يا روي گلوي كاسه قرار نگيرد.
ابعاد سه تار
سه تار به شكل و اندازه هاي گوناگون ساخته شده است. ابعاد كاسه، دسته و ضخامت چوب كاسه و صفحه آن استاندارد معيني ندارد. بطور كلي شكل صفحه سه تار از نيم دايره اي تشكيل شده است كه انتهاي آن با منحني اي مركب به دسته وصل شده است.
در اين كتاب اندازه هاي كاسه و دسته چهار نوع سه تار آورده شده است. اندازه ترك (بر وزن برگ) و دوره كاسه و ضخامت آنها براساس مطالعات و تجربه هاي عملي نگارنده روي سه تاراهيي كه در دسترسم بوده مي‎باشد.
اولين سه تار مورد مطالعه كه اثر هنرمند فقيد شادروان استاد مهدي كماليان است بنام دلربا كه تاريخ ساخت آن سال 1366 هـ . ش. مي‎باشد.
سه تار دوم مورد مطالعه هم ساخت استاد كماليان بنام مرمر است.
سه تار سوم مورد مطالعه كه آن نيز ساخت هنرمند مشهور شادروان استاد محمود هاشمي به شماره 38 و ساخت آن در تاريخ 1370 هـ . ش. مي‎باشد.
ايشان شكل صفحه را كه شامل يك نيم دايره دو قسمت از يك دايره كه شعاع آن قطر دايره مذكور است و دو منحني كه بدسته وصل مي‎شوند ترسيم كردند. در اين الگو انتهاي صفحه در دو طرف سيم گير در حدود چهار ميليمتر به طرف بيرون دايره ترسيم مي‎شود.
چهارمين سه تار مورد مطالعه ام، يكي از سه تارهاي شادروان محمد نوائي مشهور به عشقي سه تار ساز معروف مي‎باشد. در فصل هاي آينده، اين سه تار در قسمت ساختن قالب و روش اندازه گيري دوره و ترك مورد استفاده قرار گرفته است.


فهرست مطالب

مقدمه:    1

اينك گلي از بوستان هميشه معطر ايران:    1

تاريخچة كارگاه:    2

فصل اول:    3

ساختمان سه تار    3

اجزاء سه تار    4

تشريح اجزاء سه تار    4

انتخاب چوب:    5

برش چوب    7

رابطه طول دسته با طول كاسه سه تار    8

ابعاد سه تار    8

كاسه سه تار:    10

روش اول: كاسه كدوئي    10

روش دوم: كاسه يك تكه    10

روش سوم: كاسه تركه اي    13

سوزاندن چوب    13

خم كردن چوب    14

قالب كاسه    16

قالب توپر    16

سوار كردن تركها و دوره روي قالب    16

ساختن كاسه با استفاده از قالب توپر    19

دسته سه تار    20

اتصال دسته به كاسه    23

صفحه سه تار    25

گوشي    27

شيطانك    28

سيم گير    29

خرك    29

قوس عرضي و طولي روي دسته    30

سيم    30

پرده    31

سوراخهاي روي صفحه    31

زه دور كاسه    32

زينت ساز    32

چسب    32

فصل دوم:    34

ساختمان تار    34

سرپنجه    35

گوشي تار:    36

دسته تار    36

شيطانك    36

نقاره و كاسه    38

قطر كاسه    39

سيمگير    41

مچبند    41

خرك تار    41

جاي خرك بر روي پوست تار    42

مضراب تار:    42

رنگ تار    44

طرز پوست انداختن تار    48

دانلود کامل این فایل ، بعد از خریداری